Tolga Karahan
Güçlü ve üretken kadınlara…
Fatma Aliye Hanım, ilk Türk kadın romancı[1] ve yazar sıfatlarına sahip bir Osmanlı kadını olmakla birlikte eserlerinde ve yazılarında Osmanlı kadınının toplumda sahip olduğu yeri sorgulamış, genç kadınların eğitilmesinin faydalı olduğunu vurgulamıştır. Fatma Aliye Hanım’ın fikirlerinden ve çalışmalarından doğan ünü, Osmanlı çevresiyle sınırlı kalmamış; Avrupa ve Amerika’ya kadar ulaşmıştır.[2] Bu mektuplar da Fatma Aliye Hanım’ın cihanşümul (transnasyonel)[3] bir Osmanlı kadını olduğunu gösteren önemli işaretlerden birkaçıdır.
Mektubun Hikâyesi: Chicago’da düzenlenecek fuarın kadın kütüphanesindeki katalog işleriyle ilgilenen (cataloguer of the woman’s library) Edith Clarke, 10 Ağustos 1893 tarihinde Fatma Aliye Hanım’a gönderdiği İngilizce mektupta dünyanın diğer ülkelerinden katılacak pek çok kadın yazar gibi kendisinin de dünya fuarındaki kadın kütüphanesine (The Woman’s Library of the World’s Fair) davet edildiğini bildirmiş ve özgeçmişini yollamasını rica etmiştir.
Bu prosedürler tamamlandıktan ve Fatma Aliye Hanım’ın eserleri fuarda teşhir edildikten sonra 28 Ağustos 1893 tarihinde Chicago Fuarı’nın kadın yöneticilerinden Susan Gale Cooke da Fatma Aliye Hanım’ın yolladığı kitapların kendilerine ulaştığını, Amerika’da bir Türk kadın yazarın kitabına rastlamanın nadir bir olay olduğunu ve kitaplarının hayli dikkat çektiğini bildiren bir mektup yollamıştır. Aşağıya bu mektupların hem İngilizce asılları hem de Osmanlı Türkçesine tercüme edilmiş halleri eklenmiş, Osmanlı Türkçesi metinler Latin harflerine aktarılmıştır.
Chicago Fuarı: Dünya Kolomb Fuarı (World’s Columbian Exposition), Kristof Kolomb’un Amerika’ya gelişinin 400. yıldönümünü kutlamak için 5 Mayıs 1893’ten 31 Ekim 1893’e kadar süren ve Chicago’da düzenlenen bir fuardır. Bu nedenle Chicago Dünya Fuarı olarak da bilinir.
Kaynaklar[4]
1) FA_Evr_000018-001 (Edith Clarke’ın İngilizce mektubu, 10 Ağustos 1893)
2) FA_Evr_000018-002 (Susan G. Cooke’un İngilizce mektubu, 28 Ağustos 1893)
3) FA_Evr_000018-004 (Edith Clarke’ın Osmanlı Türkçesine tercüme edilen mektubu)
4) FA_Evr_000018-005 ( Susan G. Cooke’un Osmanlı Türkçesine tercüme edilen mektubu)
Fatma Aliye Hanım’a Kadınlar Kütüphanesi Beyanname Musannifesi Edith Clarke’dan Gelen Mektup
İsmetlü Fatma Aliye Hanım
Sevgili madam,
Şikago [Chicago] Sergi-i Umûmîsi’nin Kadınlar Kütübhânesi Beyânnâmesi’ne kitâbet dâiresinde âsârı olan kadınların tercüme-i hâllerine dâir bazı izâhât derc etmek emelinde olduğumuzdan zât-ı ismet-simâtları hakkında da bir mikdâr malûmât, ez-cümle tarih ve mahall-i viladetiniz, hangi teessüsat derûnunda ve hangi muallim ya muallimeler yediyle tedrîs olunduğunuz, hâiz bulunduğunuz gerek edebî ve gerek resmî rütbeleriniz, asıl kız isminiz ile müteehhil bulunduğunuz takdirde ister iseniz zevcinizin dahî isim ve şöhreti ve tercüme-i hâlinize müteallik ahar herhangi şayan-ı dikkat tafsîlâtı lütfen tarafımıza göndererek bize muâvenet etmeniz mütemennâdır.
Bize muâvenet bâbında sarf edeceğiniz işbu mesâiniz için şükrâniyet-i âcizânemizi beyan ederiz.
Kadınlar Kütübhâne Beyânnâme Musannifesi
İdit Kılark [Edith Clarke]
Fatma Aliye Hanım’a Chicago Fuarı Kadınlar Şubesi Genel Sekreteri Susan G. Cooke’tan Gelen Mektup
İsmetlü Fatma Aliye Hanım Huzurlarına
Sevgili Madam,
Şikago Sergi-i Umûmîsi’nin Kadınlar Şubesi’ne irsaline himmet buyurduğunuz kütüb ve cerâid kabûl olunup kadınlar kütübhânesinde âmmeye irâe olunduğunu bâ-meserret-i azîme beyân ederim.
Türkiye kadınları tarafından kaleme alınmış bu gibi âsâr bu memlekette nâdir bulunduğundan onları sergi-i umûmîde âmmeye ibraz etmek meserret-i mahsûsamızı mûcib olduğu gibi takdîr ve tahsîn-i umumîye bâdi olduğu da meserret-bahş bir husus olmuştur.
İşbu kütüb ve cerâid hakkında kaleme alınmış olan bir bend-i mahsusun Türkçe bir gazetede neşrolunmuş idüğini ve âsârınızın bizce gayet müstahsen bulunduğunu beyâna müsâraat ederim. Hakkınızdaki takdîrât-i âliyemi bi’t-temîn câriye-i muhliseniz olmağla arz-ı iftihâr eylerim.
Şikago Sergi-i Umûmîsi Kadınlar Şubesi Serkâtibi
Suzan Gil Kuk [Susan Gale Cooke]
FUARDAKİ KADIN BİNASI VE YÖNETİCİLERİYLE ALAKALI BAZI GÖRSELLER [5]
Görsel 1: Kadın Binası
Görsel 2: Kadın Binasındaki Kütüphanenin İçi
Görsel 3: Dünya Kolomb Fuarı’nın Yönetici Kadınları. 10 numarada Fatma Aliye Hanım’a mektup yollayan Genel Sekreter Susan Gale Cooke.
Görsel 4: Kadınlar Binasının İç Kısmı.
[1] Kronolojik olarak bakıldığında Zafer Hanım’ın 1878 yılında yayımlanan Aşk-ı Vatan adlı eseri, Fatma Aliye’nin kendi adıyla yayımlanan ilk romanı Muhâdarât’tan (1892) öncedir. Ancak Zafer Hanım’ın, kuvvetle muhtemel ki, nesir yazmayı bir “alışkanlık” haline getirmemesi ve eserinde gerek teknik gerek söyleyiş açısından “klasik şiir” üslubunu sürdürmesi divan edebiyatı şairesi olarak anılmasına ve ilk kadın romancı sıfatını elde edememesine sebep olmuştur. Yine Zafer Hanım’ı söz konusu eseri nedeniyle ilk kadın romancı olarak kabul eden araştırmacılar olmakla birlikte bu düşünce daha uygun görünmektedir.
[2] Nitekim Nisvân-ı İslâm, bir Osmanlı kadını tarafından yazılan ve Batı dillerine çevrilen ilk eser olma hüviyetine sahiptir.
[3] “Transnasyonel” ifadesinin Senem Timuroğlu’nun Kanatlanmış Kadınlar: Osmanlı ve Avrupalı kadın yazarların dostluğu (1. baskı Ocak 2020, İletişim Yayınları) kitabından mülhem olduğunu belirtmek gerek. Osmanlı’daki kadın yazarların Avrupalı feminist kadınlarla dostlukları ve mukayeseleri için mutlaka bakılmalıdır.
[4]Atatürk Kitaplığı Kataloğu’nda kayıtlı Fatma Aliye Hanım evrakı için Mübeccel Kızıltan ve Tülay Gençtürk’ün 1993 yılında hazırladığı ve dönemine göre hayli geniş bilgiler ihtiva eden Atatürk Kitaplığı Fatma Aliye Hanım Evrakı Kataloğu – I’e bakılabilir.
[5] Bütün görseller, https://worldsfairchicago1893.com/ sitesinden alınmıştır (erişim tarihi: 25.11.2023).
