Mantıvar
Hey mantıvar mantıvar
Mantıvarın vaktı var
Mantıvara gelenin
Cennette beş tahtı var
Karacaoğlan Efsanesi
Bilimsel literatürde adı: Ölmez çiçek, ölmez otu, altın otu
Bilimsel adı: Helichrysum spp. (Yunancada “helios” güneş, “krysos” altın demektir)
Familya: Asteraceae (Papatyagiller)
İngilizce adı: Everlasting, sun gold
Halk dilinde diğer adları: Ölmez çiçek, ölmez otu, altın çiçek, saman çiçeği, herdemtaze, sarı solmaz, sarı çiçek, yayla çiçeği
Temel özellikleri: Bir kökten çıkan çok sayıda mavimtırak yeşil sürgünlerin ucundaki altın sarısı renkte çiçekleriyle dikkat çeker. Çiçekler yaz aylarında açar.
Yayılışı: Dünyanın değişik bölgelerinde farklı türlerle temsil edilir. Türkiye’de de çok sayıda türü doğal olarak yetişmektedir.
Kültürel kullanımı: Kurumuş çiçekleri süs ve dekorasyon amacıyla bolca kullanılır. Çiçekleri, köri benzeri kokusundan dolayı Avrupa mutfağında çeşni olarak yer alır. Balkaymak adıyla da bilinen türü (Helichrysum italicum)ile soğan (Allium sp.), biberiye (Rosmarinus sp.), rezene (Foeniculum vulgare Mill.), kaya kekiği (Thymus vulgaris L.) ve kedi nanesi (Nepeta cataria L.) ile oluşturulan karışım ‘Akdeniz körisi’ adıyla bilinir. Balkaymak bira, alkollü içki ve likörlerin aromatize edilmesinde kullanılmaktadır. Balkaymağın, Balkanlar’da, Sardunya ve Korsika adalarında tarımı da yapılmaktadır.
Kimyasal yapısı ve tıpta kullanımı: Türkiye’de mantıvar türleri idrar ve safra arttırıcı ve taş düşürücü olarak halk tarafından kullanılmaktadır. Ayrıca böbrek taşı düşürülmesinden yanık ve yaraların iyileştirilmesine, kalp atışlarının düzenlenmesinden astım ve kulak rahatsızlıklarına kadar pek çok hastalığın tedavisinde kullanılır.
Sedir
Tüfeğini, heybesini bir sedir ağacının dalına asmıştı. Sedir, çam, yarpuz, çimen, taze pınar suyu kokuyordu ortalık… Dağın bir sarhoşluğu vardı. Halili aşk gibi, tutku gibi büyülüyordu…
Alageyik Efsanesi
Bilimsel literatürde adı: Sedir
Bilimsel adı: Cedrus libani
Familya: Pinaceae (Çamgillerden)
İngilizce adı: Cedar
Halk dilinde diğer adları: Katran, katran ağacı.
Temel özellikleri: Son derece heybetli ve uzun yaşayan bir ağaçtır. Yaşlı sedir ağaçları kat kat görünümü ile kolaylıkla ayırt edilir. Genç ağaçların tepesi hafifçe yana yatıktır.
Yayılışı: Lübnan sediri (Cedrus libani; Toros sediri)doğal olarak sınırlı miktarda Lübnan’da ve geniş ölçüde Toroslar’da yayılmaktadır. Lübnan’daki sedir ormanları o bölgede gelişen ilk uygarlıklar zamanında geniş ölçüde tahrip edilmiştir. Lübnan sediri ile birlikte üç sedir türü daha bulunmaktadır. Bunlar; Kuzey Afrika’da Atlas Dağları’nda yetişen Atlas sediri (Cedrus atlantica), Afganistan ve Himalayalar’da yetişen Himalaya sediri (Cedrus deodora) ve Kıbrıs’ta yetişen Kıbrıs sediri (Cedrus brevifolia)’dir.
Kültürel kullanımı: Sedir ağaçlarından katran adı verilen bir yağ elde edilmektedir. Toroslar’da bu yağ geleneksel olarak hayvanlarda harici uygulama ile dış parazitlere karşı, çok düşük oranlarda hayvanların içme suyuna karıştırarak da iç parazitlere karşı kullanmaktadır. Bu nedenle sedir katranı halk arasında kara hekim olarak da bilinmektedir. Yine katran, halk arasında yaşama ortamlarının girişlerine ve çevresine damlatılarak yılan, akrep ve kene gibi hayvanları uzak tutmak amacıyla da kullanılır.
Kimyasal yapısı ve tıpta kullanımı: Halk arasında şurup şeklinde hazırlanıp içilmek yoluyla ülser, karın ağrısı ve iç parazitlerle mücadelede kullanıldığı bilinmektedir.
Diğer: Lübnan bayrağında sedir ağacı sembolü kullanılmaktadır.
Hayıt
Seller sütbeyaz çakıltaşlarını, çam kabuklarını, kamış, ağınağacı köklerini sürüklemiş buraya, hayıt çalılıklarının dibine yığmıştı. Bundan sonra gelen seller boyuna hayıt çalısına gelip durmuşlar, onu sökemeyip…
İnce Memed
Bilimsel literatürde adı: Sedir
Bilimsel adı: Vitex agnus-castus
Familya: Lamiaceae (Ballıbabagiller)
İngilizce adı: Chaste tree, agnus castus, chasteberry, vitex
Halk dilinde diğer adları: Namus ağacı, ayıt, ayıd, beşparmak otu
Temel özellikleri: Kışın yapraklarını döken, çalı ya da ağaççık şeklinde bitkidir. Haziran-temmuz aylarında açan çiçekleri genellikle mor renkli olmasına karşın beyaz ve pembe çiçekli olanları da bulunmaktadır. Sonbaharda olgunlaşan meyveleri siyaha yakın renkte, 3 mm çapında ve acımsı tattadır.
Yayılışı: Genellikle Akdeniz ikliminin görüldüğü bölgelerde yetişiyor olmasına karşın Batı Asya ve Doğu Afrika’da da görülmektedir. Ülkemizde Bursa, Trabzon, Giresun, İzmir, Manisa, Aydın, Muğla, Antalya, Adana, Mersin, İskenderun illerinde yaygın şekilde, Doğu Karadeniz, Marmara, Ege, Akdeniz ve yer yer de Güney Doğu Anadolu bölgesinde yayılış göstermektedir.
Kültürel kullanımı: Batı Anadolu’da çiçeklerinden elde edilen yağın kekik yağı yerine kullanıldığı bilinmektedir. Meyve yaprak tozu güvelere karşı kullanılmaktadır. Ayrıca boyamacılıkta turuncu-sarı, zeytin yeşili, haki ve açık sarı gibi renklerin elde edilmesinde kullanıldığı da belirtilmektedir.
Kimyasal yapısı ve tıpta kullanımı: Erkeklerde ve kadınlarda cinsel isteği azaltıcı olarak çok eski dönemlerden beri kullanılmıştır. Ayrıca menopozdan düzensiz adet tedavisine, rahim kist ve iltihaplarından sivilce ve akne tedavisine, annelerde süt üretimini artırmadan depresyona kadar pek çok alanda bin yıllardır kullanılır. Aydın ve Muğla yöresinde mantar hastalıklarına karşı kullanıldığı da kayıtlarda yer almaktadır.
Diğer: Yunancada agnos-castos namuslu, iffetli anlamına gelir. Homeros’un İlyada Destanı’nda namus simgesi olarak geçer.
Döngele
Döngele bozkırın en önemli bitkisi, dikenidir. Yazın tatlı bir yeşildeyken dikenleri kadar kökleri de sağlamdır.Görüntüsü de bozkıra can verir, hayat bağışlar… Kuruyunca kökü zayıflar. Esen yellerin önüne düşer sonra… Orta güzden sonra esen ulu yeller toprakta dikili hiçbir döngele bırakmamacasına çabalar… Yüzlerce, binlerce döngele bozkıra ağar. Bozkır sarı, altın parıltısına boğulur. Bozkır gün ışığına batar, balkır…
Ortadirek
Bilimsel literatürde adı: Soda otu
Bilimsel adı: Salsola kali
Familya: Chenopodiaceae (Ispanakgiller)
İngilizce adı: Tumbleweed, Russian thistle, saltwort, common saltwort, winwitch
Halk dilinde diğer adları:
Temel özellikleri: Otsu formda dikenli bir bitkidir. Yazın açan genellikle beyaz çiçekleri ve sonbaharda olgunlaşan kahverengi tohumları bulunmaktadır. Salsola adı Latince tuz anlamına gelen “sallare” sözcüğünden gelir. Kuru, tuzlu topraklarda kolay yetişmesiyle ilgilidir bu ad. Tür adı olan kali ise Arapça soda külü anlamındaki “al-kali” sözcüğünden gelmektedir.
Yayılışı: Doğal olarak Amerika hariç her yerde bulunur. Amerika’ya insan eliyle gitmiş ve özellikle Kuzeybatı’da yayılmıştır.
Kültürel kullanımı: Erken dönemde ve ortaçağda soda külü (alkali) olarak bilinen ve %30 oranında sodyum karbonat içeren ürünü elde etmek için döngele kullanılmıştır. Soda külü cam yapımında ve temizlik maddesi olarak kullanılmıştır.
Kimyasal yapısı ve tıpta kullanımı: Kayda değer tıbbi kullanımı bulunmamaktadır.
Diğer: Western filmlerde rüzgârla yuvarlanarak hareket eden bitkidir. Döngele (salsola)’nin pek çok alt türü ve varyetesi bulunur.
Çam (Kızılçam)
Uçaklar gidiyor, pamuk tarlaları çıkıyor. Bir ara o top ışığı içine Torosun kırmızı gövdeli çam ormanı girdi. Sonra ışık, orman, leylekler, her şey silindi. Bir karanlığa gömüldü Taşbaş. Yer Demir Gök Bakır
Bilimsel literatürde adı: Kızılçam
Bilimsel adı: Pinus brutia
Familya: Pinaceae (Çamgiller)
İngilizce adı: Turkish pine, Turkish red pine, Calabrian pine
Halk dilinde diğer adları: Kayda geçen başka bir ada rastlanılmamıştır.
Temel özellikleri: 20-25 metreye kadar boylanabilen bir orman ağacıdır. Genellikle düzgün olmayan dağınık gövde yapısı ve üzerinde sürekli bol kozalak bulunduran görüntüsü ile diğer çam türlerinden kolaylıkla ayırt edilebilirse de Halep çamına benzeyen özellikleri de bulunmaktadır.
Yayılışı: Genellikle Akdeniz ikliminin hakim olduğu alanlarda; batıda Kalabriya Yarımadası’ndan doğuda Irak’ın kuzeyine, kuzeyde Kırım’dan güneyde Lübnan ve Filistin’e kadar doğal olarak yetişmektedir. Ülkemizde Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde, ayrıca Karadeniz bölgesinin Akdeniz iklimi özellikleri gösteren kısımlarında doğal yayılış göstermektedir. Ana yayılışını Türkiye’de yaptığı için bilimsel literatürde Turkish pine ya da Turkish red pine olarak anılmaktadır.
Kültürel kullanımı: Odunu kereste olarak ya da farklı orman ürünlerinin (mobilya, travers, tel direği, ambalaj sandığı, tarım aletleri vb.) üretiminde kullanılmaktadır. Ayrıca odunu selülozik madde elde edilmesi açısından uygun fiziksel ve kimyasal özelliklere sahiptir.
Diğer: Ülkemiz ormanlarında doğal olarak bulunan en yaygın ağaç türüdür. Ülkemizde 3 milyon hektarın üzerinde kızılçam ormanı bulunmaktadır. Yayılış alanının iklim koşulları ve odununun reçineli olması nedeniyle orman yangınlarının en çok görüldüğü orman ağacıdır. Ancak kızılçam, evrim süreci içerisinde yangına (doğal yangınlara) adapte olmuş bir türdür. Yangın sonrasında yeniden orman oluşturabilmektedir.
Yarpuz
Ben onun ölüsünü de dirisini de dağlara, serin sulara, yarpuzlu, yarpuzları mor çiçekli, ak çağşaklı pınarlara götüreceğim.
Hüyükteki Nar Ağacı
Bilimsel literatürde adı: Yarpuz
Bilimsel adı: Mentha pulegium
Familya: Lamiacea (Ballıbabagiller)
İngilizce adı: Pennyroyal
Halk dilinde diğer adları: Filiskin, su nanesi, narpuz, pülüsken, yabani nane, habak.
Temel özellikleri: Boyu 10-50 cm arasında değişen otsu bir bitkidir. Mor renkli çiçekleri Temmuz-Eylül aylarında açar.
Yayılışı: Dünya genelinde çok geniş yayılışı bulunmaktadır. Türkiye’de de hemen her yerde doğal olarak yetişir.
Kültürel kullanımı: Park ve bahçelerde peyzaj düzenlemelerinde bolca kullanılmaktadır.
Kimyasal yapısı ve tıbbi kullanımı: Uçucu yağlar açısından zengindir. Bünyesindeki uçucu yağların çoğunu pulegon adlı madde oluşturur. Ek olarak piperiton, menthol, menthon gibi maddeleri de içerir. Soğuk algınlığı, sinüzit, kolera, bronşit, tüberküloz tedavilerinde; gaz giderici, öksürük kesici, balgam ve idrar söktürücü, adet düzenleyici olarak kullanıldığı biliniyor.
Cacık
Dizlerime can geldi. Yürüdüm. Belki daha ölmemiştir. Bir lokma da mı ağzıma atacak bir şeyiniz yok? Dağlarda cacık, kenger yiye yiye bir hal oldum. Sıcacık bir suyunuzda mı? Bir parçacık kara ekmek?
Ortadirek
Bilimsel literatürde adı: Yemlik
Bilimsel adı: Tragopogon spp.
Familya: Asteraceae (Papatyagiller)
İngilizce adı: Salsify, goatsbeard
Halk dilinde diğer adları: Yemlik, keçi sakalı Temel özellikleri: Otsu, sarı ya da mor çiçekleri papatyaya benzeyen bir bitkidir. Tohumları seyrek pamuğumsu kanatlara sahiptir ve uçucudur.
Yayılışı: 150’ye yakın türü bulunmaktadır. Akdeniz’den dünyaya yayıldığı tahmin edilmektedir. Rusya’da 79, İran’da 27, Evrupa’da 20 Türkiye’de 21 türü doğal olarak yetişir. Bunlardan yedi tanesi endemiktir.
Kültürel kullanımı: Çiğ olarak ya da pişirilerek gıda olarak kullanılır.
Kimyasal yapısı ve tıpta kullanımı: Yapraklarının 100 gramında yaklaşık 8 gram protein içerdiği saptanmıştır. Yine yapraklarında çeşitli vitaminler ile sağlık açısından yararlı olan glutatyan saptanmıştır. Özellikle yemliğin sebze yemeği olarak yenildiği takdirde, mide ve bağırsaklarda son dereceli yararlı olacağı rapor edilmiştir. Ayrıca şeker hastalığından böbrek taşına kadar pek çok sağlık sorunun tedavisinde kullanıldığı belirtilmektedir.
Diğer: Yemlikten cacık da yapıldığı için Yaşar Kemal bitkiden cacık diye söz ediyor olabilir.
Hanımeli
Salih kendini bildi bileli, sabahlardan akşamlara kadar İsmail Ustanın dükkanının önündeki hanımelinin kökü yanında ne kadar durmuş, ne kadar Ustanın kıvılcım sağılan ocağından ayırmamışsa…
Al Gözüm Seyreyle Salih
Bilimsel literatürde adı: Hanımeli
Bilimsel adı: Lonicera spp.
Familya: Caprifoliaceae (Hanımeligiller)
İngilizce adı: Honeysuckle
Halk dilinde diğer adları: Çobanasması, dozukboğum, dokuzdonlu
Temel özellikleri: Sarılıcı ve çalı formlarda herdem yeşil ya da kışın yapraksız türleri bulunmaktadır. Mayıs-Haziran’da açan çiçekleri hoş kokusuyla uzak mesafelerden hissedilir. Türkiye’de Amerikan sarmaşığı, begonvil, duvar sarmaşığı, yasemin, mor salkım ve çarkıfelekle birlikte en çok kullanılan sarılıcı türlerden biridir. Farklı türlerinin çiçekleri değişik renklerde olur. Sonbaharda olgunlaşan küçük üzümsü meyveleri olur.
Yayılışı: Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da 180 civarında türü bulunmaktadır. En fazla tür Çin’de (100 civarında) bulunmaktadır. Türkiye’de bahçelerde en yaygın görülen tür ise Lonicera japonica (japon hanımeli) egzotiktir.
Kültürel kullanımı: Süs bitkisi olarak özellikle geleneksel ev bahçelerinde bolca kullanılır. Çiçeklerinin dibindeki balımsı sıvıyı herkes mutlaka tatmıştır. Ayrıca hanımelinin salatalara eklendiğine dair bilgiler de bulunmaktadır.
Çeti otu
Gülbahar memelerini açtı, ağzı aşağı toprağa uzandı. Toprakta inleyerek sürünüyordu. Memelerini ince dikenli çeti otu yırttıkça daha da kuduruyordu, kanlı memelerini silmeden, toza toprağa belenmiş kanlı memelerle… Turnalar (öykü)
Bilimsel literatürde adı: Çeti
Bilimsel adı: Prosopis farcta
Familya: Fabaceae (Baklagiller)
İngilizce adı: Syrian mesquite
Halk dilinde diğer adları: Çedi, çedi otu.
Temel özellikleri: Fasulye, bakla, soya, nohut, mercimek gibi diğer baklagiller familyası bitki cinsleri ile akrabadır. Gövde ve dalları sert dikenlerle kaplıdır. Yaprakları yeşil-gri renktedir. 30-100 cm arasında boylanabilir. Mayıs-Ağustos aylarında görülen çiçekleri polen açısından çok zengindir. Meyveleri zamanla pembeden kahverengiye dönüşerek olgunlaşır.
Yayılışı: Hindistan, İran, Ortadoğu, Türkiye, Kıbrıs ve Kuzey Afrika’da doğal olarak yetişir.
Kültürel kullanımı: Bulunmamaktadır. Ancak, pamuk tarlaları, zeytin ve meyve bahçeleri gibi tarım arazilerinde bolca görülür ve yabancı ot olarak değerlendirildiğinden çiftçiler tarafından pek sevilmez ve mücadele edilir.
Katırtırnağı
Hasan Ustanın gömleğinin üstünde her zaman bir çiçek asılı durur. Ne çiçeği olursa olsun. Baharda katırtırnağıdır. Al Gözüm Seyreyle Salih
Bilimsel literatürde adı: Katırtırnağı
Bilimsel adı: Spartium junceum
Familya: Baklagiller (Fabaceae)
İngilizce adı: Spanish broom, genista, spartium
Halk dilinde diğer adları: Katırkuyruğu, kuşçubuğu, boruk
Temel özellikleri: Nisan-Temmuz aylarında açan sarı çiçekleri ile diğer bitkiler arasında kolaylıkla fark edilen, 2-3 metreye kadar boylanabilen çalı formunda bir bitkidir. Çiçeksizken yeşil dal ve sürgünlerden oluşan yavan bir görüntüsü bulunmaktadır. Tohumları diğer baklagiller familyası bitkilerinde olduğu üzere taze fasulye şeklindedir.
Yayılışı: Genel yayılış alanı Akdeniz’dir. Ama ülkemizde Karadeniz kıyılarında da doğal olarak bulunur.
Kültürel kullanımı: Çiçekli haldeyken görüntüsü son derece dikkat çekici olduğundan yer yer özel bahçelerde, özellikle kaya bahçesi tasarımlarında kullanıldığı bilinmektedir.
Kimyasal yapısı ve tıpta kullanımı: Çiçeklerinde bulunan saponin maddesi ülser tedavisinde kullanılmaktadır.
